40 حدیث اخلاق

«1 »   پیامبر صلى ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله:

... وَ ما یَمْنَعُکَ أنْ تُحِبَّ أنْ تَعیشَ حَمیدا وَ تَموتَ سَعیدا و اِنّما بُعِثْتُ عَلى تَمامِ مَحاسِنَ الأخْلاقِ؛ (مجمع الزوائد، ج 8 ، ص 23

چه چیزى مانع توست که زندگى پسندیده و مرگ با سعادت را داشته باشى، چرا که من براى کامل نمودن اخلاق زیبا مبعوث شده ‏ام.

« 2 » پیامبر صلى‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله:

اَحَبُّکُمْ اِلَى اللّه‏ِ اَحْسَنُکُمْ اَخْلاقا؛ (مجمع البیان، ج 10، ص 87 .(

محبوب‏ ترین شما در نزد خدا، خوش اخلاق‏ ترین شماست.

« 3 » امام صادق علیه‏ السلام:

اِنَّ مِمّا یُزَیِّنُ الاِْسْلامَ الاَْخْلاقُ الْحَسَنَةُ فیما بَیْنَ النّاسِ؛ (مشکاة الأنوار، ص 422.(

خوش اخلاقى در بین مردم، زینت اسلام است.

« 4 »  امام على علیه‏ السلام:

عَوِّدْ اُذُنـَکَ حُسْنَ الاِْسْتِماعِ وَ لا تُصغِ اِلى ما لا یَزیدُ فى صَلاحِکَ استِماعُهُ فَاِنَّ ذلِکَ یُصدِئُ الْقُلوبَ وَ یوجِبُ الْمَذامَّ؛ (غررالحکم، ح 6234 . (

گوش خود را به شنیدن خوبى‏ ها عادت بده و به آنچه که به صلاح و درستى تو نمى‏ افزاید گوش مسپار، زیرا این کار، دل‏ ها را زنگار مى‏زند و موجب سرزنش مى ‏شود.

 

« 5 »  امام صادق علیه ‏السلام:

 

اَلا اُحَدِّثُکَ بِمَکارِمِ الاَْخْلاقِ؟ الصَّفْحُ عَنِ النّاسِ وَ مُواساةُ الرَّجُلِ اَخاهُ فى مالِهِ وَ ذِکْرُ اللّه‏ِ کَثیرا؛ (معانى الأخبار، ص 191، ح 2. (

آیا به شما بگویم که مکارم اخلاق چیست؟ گذشت کردن از مردم، کمک مالى به برادر (دینى) خود و بسیار به یاد خدا بودن.

 

« 6 » امام على علیه ‏السلام:

عَوِّدْ نَفْسَکَ الْجَمیلَ فَبِاعْتیادِکَ اِیّاهُ یَعودُ لَذیذا؛ (شرح ‏نهج البلاغه، ابن ابى ‏الحدید، ج20، ص266، ح92. (

خودت را به کارهاى زیبا عادت بده که اگر به آن ها عادت کنى، برایت لذت بخش مى‏ شوند.

 

« 7 » امام على علیه‏ السلام:

ما اَصْعَبَ اِکْتِسابَ الْفَضائِلِ وَ اَیْسَرَ اِتْلافَها؛ (شرح ‏نهج ‏البلاغه، ابن ابى الحدید، ج20، ص 259، ح38.(

فضائل اخلاقى و صفات پسندیده چه به سختى به دست مى‏ آیند و چه آسان از دست مى‏ روند.

 

« 8 » امام سجاد علیه ‏السلام:

قُلْتُ لِعَلىِّ بْنِ الْحُسَینِ علیه‏السلام اَخْبِرنىِ بِجَمیعِ شَرایِـعِ الّدینِ، قالَ علیه‏السلام: قَوْلُ الْحَقِّ وَ الْحُکْمُ بِالْعَدْلِ وَ الْوَفاءُ بِالْعَهْدِ؛ (خصال، ص 113، ح 90.(

به امام سجّاد علیه‏ السلام عرض کردم: مرا از تمام دستورهاى دین آگاه کنید، امام علیه‏ السلام فرمودند: حقگویى، قضاوت عادلانه و وفاى به عهد.

« 9 »  پیامبر صلى‏ الله‏ علیه‏ و ‏آله:

اَلا اُنَـبِّـئُـکُمْ بِخیارِکُمْ؟ قالوا: بَلى یا رَسولَ اللّه‏ِ. قالَ اَحاسِنُـکُم اَخْلاقا اَ لْمُوَطِّـئُونَ اَکْنافا، اَ لَّذینَ یَأْلِفونَ وَ یُؤْلَفونَ ؛ (بحارالأنوار، ج 71، ص 396، ح 76. (

آیا شما را از بهترین افرادتان خبر ندهم؟ عرض کردند: چرا، اى رسول خدا. حضرت فرمودند: خوش اخلاق ‏ترین شما، آنان که نرمخو و بى‏آزارند، با دیگران انس مى‏ گیرند و از دیگران انس و الفت مى‏ پذیرند.

 

« 10 » امام على علیه ‏السلام:

رَأْسُ الْعِلْمِ التَّمْییزُ بَیْنَ الاَْخْلاقِ وَ اِظْهارُ مَحْمودِها وَ قَمْعُ مَذْمومِها؛ (غررالحکم، ح 5267. (

بالاترین درجه دانایى، تشخیص اخلاق از یکدیگر و آشکار کردن اخلاق پسندیده و سرکوب اخلاق ناپسند است.

« 11 »  امام صادق علیه ‏السلام:

مَنْ اَحْسَنَ خُلْقَهُ اَحَبَّهُ الاَْخْیارُ وَ جانَبَهُ الفُجّارُ؛ (مستدرک الوسائل، ج 8 ، ص 449. (

انسان خوش اخلاق، از دوستى مردمان خوب برخوردار است و از تعرّض آدم‏ هاى نابکار در امان است.

« 12 » امام صادق علیه‏ السلام:

وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ مَکارِمِ الاَْخْلاقِ: اَلْعَفْوُ عَمَّنْ ظَـلَمَکَ وَ صِلَةُ مَنْ قَطَعَکَ وَ اِعْطاءُ مَنْ حَرَمَکَ وَ قَوْلُ الْحَقِّ وَ لَوْ عَلى نَفْسِکَ؛ (معانى الأخبار، ص 191، ح 1. (

درباره مکارم اخلاق سؤال شد، فرمودند : گذشت از کسى که به تو ظلم کرده، رابطه با کسى که با تو قطع رابطه کرده، عطا به آن کس که از تو دریغ داشته است و گفتن حق اگر چه بر ضد خودت باشد.

« 13 »  امام حسن عسکرى علیه ‏السلام:

کَفاکَ اَدَبا تَجَـنُّـبُکَ ما تَـکْرَهُ مِنْ غَیْرِکَ؛(بحارالأنوار، ج 78، ص 377. (

براى ادب تو همین بس که آنچه را از دیگران نمى ‏پسندى، از آن دورى کنى.

 

 « 14 » امام حسین علیه ‏السلام:

لا تَقولَنَّ فى اَخیکَ المُؤْمِنِ اِذا تَوارى عَنْکَ اِلاّ ما تُحِبُّ اَنْ یَقولَ فیکَ اِذا تَوارَیْتَ عَنْهُ؛ (بحارالأنوار، ج 78، ص 127. (

وقتى که برادر دینى‏ات از تو جدا شد، سخنى پشت سر او نگو، مگر این که دوست دارى او در پشت سر تو آن را بگوید.

« 15 »   پیامبر صلى‏ الله ‏علیه ‏و ‏آله:

ثَلاثٌ مَنْ لَمْ تَکُنْ فیهِ فَلَیْسَ مِنّى وَ لا مِنَ اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ. قیلَ: یا رَسولَ اللّه‏ِ، وَ ما هُنَّ؟ قالَ: حِلْمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجاهِلِ وَ حُسْنُ خُلْقٍ یَعیشُ بِهِ فِى النّاسِ وَ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَعاصِى اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ؛ (خصال، ص 145، ح 172.(

سه چیز است که هر کس نداشته باشد نه از من است و نه از خداى عزّوجلّ. عرض شد: اى رسول خدا! آن ها کدامند؟ فرمودند: بردبارى که به وسیله آن جهالت نادان را دفع کند، اخلاق خوش که با آن در میان مردم زندگى کند و پارسایى که او را از نافرمانى خدا باز دارد.

 

« 16 »   امام صادق علیه ‏السلام:

اِنَّ لاَِهْلِ الْجَنَّةِ اَرْبَعَ عَلاماتٍ: وَجْهٌ مُنْبَسِطٌ وَ لِسانٌ لَطیفٌ وَ قَلْبٌ رَحیمٌ وَ یَدٌ مُعْطیَةٌ؛ (مجموعه ورام، ج 2، ص 91. (

بهشتى ‏ها چهار نشانه دارند: روى گشاده، زبان نرم، دل مهربان و دستِ دهنده .

«17»  پیامبر صلى‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله:

اَبَى اللّه‏ُ لِصاحِبِ الْخُلْقِ السَّیِّى‏ءِ بِالتَّوبَةِ. فَقیلَ: یا رَسول اللّه‏ِ، وَ کَیْفَ ذلِکَ؟ قالَ: لاَِنـَّهُ اِذا تابَ مِنْ ذَنـْبٍ وَقَعَ فى اَعْظَمَ مِنَ الذَّنـْبِ الّذى تابَ مِنْهُ؛ (بحارالأنوار، ج 73، ص 299، ح 12.(

خداوند از آدم بد اخلاق توبه نمى‏پذیرد. عرض شد: اى رسول خدا، چرا؟ فرمودند: چون هرگاه از گناهى توبه کند در ورطه گناهى بدتر از آن که توبه کرده است مى‏ افتد.

 

« 18 »  پیامبر صلى ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله:

لا تَـکُنْ عَیّابا وَ لا مَدّاحا وَ لا طَعّانا وَ لا مُماریا؛ (مکارم الاخلاق، ص 467.(

نه عیب ‏جو باش و نه ثناگو، نه زخم‏زبان زن و نه مجادله گر.

 

« 19 »  امام على علیه ‏السلام:

فى سَعَةِ الاَْخْلاقِ کُنوزُ الاَْرْزاقِ؛ (کافى، ج 8 ، ص 23. (

گنج‏ هاى روزى در وسعت اخلاق نهفته است.

« 20 »  امام على علیه‏ السلام:

مَنْ ساءَ خُلْقُهُ ضاقَ رِزْقُهُ؛ (غررالحکم، ح 8023.(

هر کس بد اخلاق باشد، روزى‏اش تنگ مى‏ شود.

 

« 21 »  امام صادق علیه‏ السلام:

لا عَیْشَ اَهْنَأُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ؛ (علل الشرایع، ج 2، ص 559.(

هیچ زندگى گواراتر از اخلاق و رفتار پسندیده نیست.

 

« 22 »   امام على علیه‏ السلام:

اَلسَّیِّئُ الْخُلُقِ کَثیرُ الطَّیْشِ مُنَغَّصُ الْعَیْشِ؛ (غررالحکم، ح 1604 . (

آدم بد اخلاق بسیار خطا مى ‏کند و زندگى‏اش تلخ مى‏ شود.

 

« 23 »امام سجاد علیه ‏السلام:

اَللّهُمَّ لا تَدَعْ خَصْلَةً تُعابُ منّى اِلاّ اَصْلَحْتَها وَ لا عائِبَةً اُوَنَّبُ بِها اِلاّ حَسَّنْتَها وَ لا اُکْرومَةً فىَّ ناقِصَةً اِلاّ اَتـْمَمْتَها ؛ (صحیفه سجادیه، از دعاى 20.(

خدایا هیچ صفتى که بر من عیب شمرده شود وامگذار مگر آن که اصلاحش فرمایى و هیچ صفت نکوهیده ‏اى را بجاى مگذار مگر آن که آن را نکوسازى و مرا در هیچ خصلت پسندیده ناتمامى فرو مگذار مگر آن که کاملش گردانى.

 

« 24 »  امام صادق علیه ‏السلام:

قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ: یا بُنَىَّ ایّاکَ وَ الضَّجَرَ وَ سوءَ الْخُلْقِ وَ قِلَّةَ الصَّبْرِ فَلا یَسْتَقیمُ عَلى هذِهِ الْخِصالِ صاحِبٌ وَ اَ لْزِمْ نَفْسَکَ التُّؤَدَةَ فى اُمورِکَ وَ صَبِّرْ عَلى مَؤوناتِ الاِْخْوانِ نَفْسَکَ وَ حَسِّنْ مَعَ جَمیعِ النّاسِ خُلْقَکَ؛ (قصص الأنبیاء، ص 198، ح 245.(

لقمان به فرزندش فرمود: فرزندم! از بى‏حوصلگى و بد اخلاقى و بى‏تابى دورى کن که هیچ دوستى تحمل این خصلت ‏ها را ندارد. در کارهایت آرام و بردبار، در تحمّل زحمات برادران صبور و با همه مردم خوش اخلاق باش.

 

« 25 » امام على علیه‏السلام:

رُبَّ عَزیزٍ اَذَ لَّهُ خُلْقُهُ وَ ذَلیلٍ اَعَزَّهُ خُلْقُهُ؛ (بحارالأنوار، ج 71، ص 396، ح 79 (

چه بسا عزیزى که اخلاق بدش او را ذلیل و چه بسا ذلیلى که اخلاق خوبش او را عزیز کرد.

« 26 »  امام على علیه‏ السلام:

حَسِّنْ خُلْقَکَ یُخَفِّفِ اللّه‏ُ حِسابَکَ؛ (امالى صدوق، ص 278(

اخلاقت را خوب کن تا خداوند حسابت را آسان گرداند.

« 27 »  امام على علیه‏ السلام:

اِذا حَسُنَ الْخُلْقُ لَطُفَ النُّطْقُ؛ (غررالحکم، ح 4052 .(

با اخلاق نیکو، گفتار نرم مى‏ شود.

« 28 » امام على علیه‏ السلام:

حُسْنُ الْخُلْقِ فى ثَلاثٍ: اِجْتِنابُ الْمَحارِمِ وَ طَـلَبُ الْحَلالِ وَ التَّـوَسُّعُ عَلَى الْعِیالِ؛ (بحارالأنوار، ج 71، ص 394، ح 63.(

خوش اخلاقى در سه چیز است: دورى کردن از حرام، طلب حلال و فراهم آوردن آسایش و رفاه براى خانواده .

« 29 » امام صادق علیه ‏السلام:

اِنَّ اللّه‏َ تَبارَکَ وَ تَعالى خَصَّ رَسولَ اللّه‏ِ صلى‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله بِمَکارِمِ الاَْخْلاقِ، فَامْتَحِنوا اَنـْفُسَکُمْ، فَاِنْ کانَتْ فیکُمْ فَاحْمَدُوا اللّه‏َ عَزَّوَجَلَ وَ ارْغَبوا اِلَیْهِ فِى الزّیادَةِ مِنْها. فَذَکَرَها عَشَرَةً: الیَقینُ وَ القَناعَةُ وَ الصَّبْرُ وَ الشُّکْرُ وَ الْحِلْمُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ وَ السَّخاءُ وَ الْغَیْرَةُ وَ الشَّجاعَةُ وَ الْمُروءَةُ؛ (امالى صدوق، ص 290.(

خداى تبارک و تعالى، رسول خدا صلى ‏الله ‏علیه‏ و‏ آله را به مکارم اخلاق، مخصوص گردانید. پس شما نیز خود را بیازمایید، اگر این صفات در شما بود خداى عزّوجل را سپاس گویید و از خدا این مکارم را بیشتر بخواهید. سپس آن ده صفت را برشمردند: یقین، قناعت، صبر، شکر، بردبارى، خوش‏اخلاقى، بخشندگى، غیرت، شجاعت و جوانمردى.

« 30 » امام على علیه ‏السلام:

عَوِّدْ نَفْسَکَ حُسْنَ النِّیَّةِ وَ جَمیلَ الْمَقْصَدِ، تُدْرِکْ فى مَباغیکَ النَّجاحَ؛ (غررالحکم، ح 623.(

خودت را به داشتن نیّت خوب و مقصد زیبا عادت ده، تا در خواسته ‏هایت موفق شوى.

« 31 »  امام على علیه ‏السلام:

عَوِّدْ لِسانَکَ لینَ الْکَلامِ وَ بَذْلَ السَّلامِ، یَکْثُرْ مُحِبّوکَ وَ یَقِلَّ مُبْغِضوکَ؛ (غررالحکم، ح 6231 (

زبان خود را به نرمگویى و سلام کردن عادت ده، تا دوستانت زیاد و دشمنانت کم شوند.

« 32 »  امام على علیه ‏السلام:

تِسْعَةُ اَشْیاءَ قَبیحةٌ وَ هِىَ مِنْ تِسْعَةِ اَنـْفُسٍ اَقبَحُ مِنها مِنْ غَیْرِهِمْ: ضیقُ الذَّرْعِ مِنَ الْـمُلوکِ وَ الْبُخْلُ مِنَ الاَْغْنیاءِ وَ سُرْعَةُ الْغَضَبِ مِنَ الْعُلَماءِ وَ الصِّبا مِنَ الْکُهولِ وَ الْقَطیعَةُ مِنَ الرُّؤوسِ وَ الْکِذْبُ مِنَ الْـقُضاةِ وَ الزَّمانَةُ مِنَ الاَْطِبّاءِ وَ الْبَذاءُ مِنَ النِّساءِ وَ الطَّیشُ مِن ذَوِى السُّلْطانِ؛ (دعائم الإسلام، ج 1، ص 83(

نُه چیز زشت است، اما از نه گروه زشت‏تر: درماندگى و ناتوانى از دولتمردان؛ بخل از ثروتمندان؛ زود خشمى از دانشمندان؛ حرکات بچگانه از میانسالان؛ جدایى حاکمان از مردم؛ دروغ از قاضیان؛ بیمارى کهنه از پزشکان؛ بدزبانى از زنان و سختگیرى و ستمگرى از سلاطین.

« 33 »  پیامبر صلى ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله:

اَلْعَدْلُ حَسَنٌ وَلکِنْ فِى الاُْمَراءِ اَحْسَنُ، وَ السَّخاءُ حَسَنٌ وَلکِنْ فِى الاَْغْنیاءِ اَحْسَنُ، اَلْوَرَعُ حَسَنٌ وَلکِنْ فِى الْعُلَماءِ اَحْسَنُ، اَلصَّبْرُ حَسَنٌ وَلکِنْ فِى الْفُقَراءِ اَحْسَنُ، اَلتَّوبَةُ حَسَنٌ وَلکِنْ فِى الشَّبابِ اَحْسَنُ، اَلْحَیاءُ حَسَنٌ وَلکِنْ فِى النِّساءِ اَحْسَنُ؛ (نهج الفصاحه، ح 2006.(

عدالت نیکو است اما از دولت مردان نیکوتر، سخاوت نیکو است اما از ثروتمندان نیکوتر؛ تقوا نیکو است اما از علما نیکوتر؛ صبر نیکو است اما از فقرا نیکوتر، توبه نیکو است اما از جوانان نیکوتر و حیا نیکو است اما از زنان نیکوتر.

« 34 » امام على علیه ‏السلام:

اَلْکَریمُ یَرى مَکارِمَ اَفْعالِهِ دَیْنا عَلَیْهِ یَقْضیهِ، اَللَّئیمُ یَرى سَوالِفَ اِحْسانِهِ دَیْنا لَهُ یَقْتَضیهِ ؛ (غررالحکم، ح 2031 و 2032 (

بزرگوار، نیکوکارى‏ هاى خود را بدهى به گردن خود مى‏ داند که باید بپردازد و فرومایه، احسان ‏هاى گذشته خود را بدهى به گردن دیگران مى ‏داند که باید پس بگیرد.

« 35 » امام على علیه ‏السلام:

اِذا کانَ فى رَجُلٍ خَلَّةٌ رائِقَةٌ فَانْتَظِروا اَخَواتِها؛ (نهج البلاغه، حکمت 445 (

اگر در وجود کسى خصلتى پسندیده باشد، انتظار خصلت ‏هاى پسندیده دیگرى را نیز در او داشته باشید.

« 36 »  امام صادق علیه ‏السلام:

ایّاکَ وَ خَصْلَتَینِ: اَلضَّجَرَ وَ الْکَسَلَ، فَاِنَّکَ اِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تَصْبِرْ عَلى حَقٍّ وَ اِنْ کَسِلْتَ لَمْ تُؤَدِّ حَقّا؛ (امالى صدوق، ص 636.(

از دو خصلت بپرهیز: بى‏ حوصلگى و تنبلى، زیرا اگر کم‏ حوصله باشى بر حق شکیبایى نکنى و اگر سست و تنبل باشى حقّى را ادا نکنى .

« 37 »  پیامبر صلى ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله:

اِنَّما تَفْسیرُ حُسْنِ الْخُلْقِ: ما اَصابَ الدُّنْیا یَرْضى وَ اِنْ لَمْ یُصِبْهُ لَمْ یَسْخَطْ؛ (کنزالعمّال، ح 5229 . (

تفسیر خوش اخلاقى این است که اگر دنیا به انسان رو کرد، راضى و خشنود باشد و اگر رو نکرد خشمگین و ناراحت نشود.

« 38 »  پیامبر صلى‏ الله‏ علیه‏ و ‏آله:

اَوَّلُ ما یوضَعُ فى میزانِ الْعَبْدِ یَوْمَ الْقیامَةِ حُسْنُ خُلْقِهِ؛(قرب الإسناد، ص 46، ح 149.(

نخستین چیزى که روز قیامت در ترازوى اعمال بنده گذاشته مى ‏شود، اخلاق خوب اوست .

« 39 »  امام على علیه ‏السلام:

مَنْ ساءَ خُلْقُهُ مَلَّهُ اَهْلُهُ؛ (تحف العقول، ص 214 .(

هر کس بد اخلاق باشد، خانواده ‏اش از او دلتنگ و خسته مى ‏شوند .

« 40 » امام على علیه ‏السلام:

اَلنُّصْحُ بَیْنَ الْمَلاَء تَقْریعٌ؛ (شرح ‏نهج‏ البلاغه،ابن‏ ابى ‏الحدید، ج20،ص341،ح908(

نصیحت کردن در حضور دیگران، خُرد کردن شخصیت است.